جبر

از حسین بن خالد روایت است که به ابوالحسن علی بن موسى الرضا عرض کردم ای پسر رسول خدا مردم به خاطر روایاتی که از پدرانتان روایت شده است ما را قائل به جبر و تشبیه می دانند.

 حضرت فرمود: ای پسر خالد بگو آیا اخباری که از پیامبر درباره جبر و تشبیه روایت شده بیشتر است یا اخباری که از پدرانم روایت شده است؟ 

عرض کردم البته احادیثی که از پیامبر در این باره روایت شده، بیشتر است. فرمود: پس باید بگویند که رسول خدا نیز قائل به تشبیه و جبر بوده است. 

عرض کردم آنها میگویند که رسول خدا هیچ یک از آن احادیث را نفرموده است، بلکه به نام او روایت کرده اند. فرمود: پس درباره پدرانم نیز باید بگویند که آنان چیزی از آن احادیث را نفرموده اند، بلکه به نام آنان روایت شده است. سپس فرمود: 

هر که قائل به تشبیه و جبر باشد کافر و مشرک است و ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم.

 ای پسر خالد اخبار جبر و تشبیه را غالیان که عظمت خدای تعالی را کوچک کردند، ساختند.

هر که آنان را دوست بدارد ما را دشمن داشته است و هر که آنان را دشمن بدارد ما را دوست داشته است.

 هر که با آنان دوستی برقرار کند با ما دشمنی کرده و هر که با آنان دشمنی کند با ما دوستی برقرار کرده است.

 هر که با آنان پیوند گیرد از ما بریده است و هر که از آنان ببرد، با ما پیوند گرفته است.

 هر که به آنان بدی کند به ما نیکی کرده است و هر که به آنان نیکی کند به ما بدی کرده است. 

هر که آنان را گرامی بدارد به ما اهانت کرده است و هر که به آنان اهانت کند ما را گرامی داشته است.

 هر که آنان را بپذیرد ما را رد کرده است و هر که آنان را رد کند، ما را پذیرفته است.

 هر که به آنان خوبی کند به ما بدی کرده است و هر که به آنان بدی کند، به ما خوبی کرده است. 

هر که آنان را تصدیق کند ما را تکذیب کرده است و هر که آنان را تکذیب کند ما را تصدیق کرده است.

هر که به آنان عطا کند، ما را محروم داشته است و هر که آنان را محروم بدارد، به ما عطا کرده است.

ای پسر خالد هر که شیعه ماست آنان را دوست و یاور نگیرد.(ابن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن على بن حسين، عيون اخبار الرضا ، ۱۴۲٫۱٫ ۴۵؛ همو، توحید، ۳۶۳ ح ۱۲)

از ابوالحسن الرضا روایت است که چون در حضور او از جبر و تفويض یاد شد، فرمود:

دوست ندارید در این موضوع اصلی را به شما آموزم که نه در آن اختلافی یابید و نه بیم شکست از کسی داشته باشید بلکه او را مغلوب سازید؟ گفتیم اگر صلاح می دانید بفرمایید.

فرمود: خداوند عزوجل بندگان را در مملکت خویش به خود و انگذاشته او با اکراه اطاعت نشود و با زور و غلبه عصیان نشود مالک واقعی اوست پس اوست مالک آنچه آنها مالک آنند و توانا بر هر آنچه ایشان را بدان توانا ساخته اگر مردم تصمیم به اطاعت او گیرند خداوند مانعشان نخواهد شد و اگر آهنگ نافرمانی او کنند اگر بخواهد از آنان جلوگیری میکند لیک اگر مانع آنها نشد و آنان مرتکب نافرمانی شدند این او نیست که آنان را به معصیت واداشته است. سپس فرمود: هر کس حدود و معنای این سخن را نیک دریابد بر همه مخالفان خود در این باره چیره شود.(ابن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق ابو جعفر محمد بن علی بن حسین، عيون اخبار الرضا علی، ۱۴۴٫۱ ٫ ح ۴۸؛ همو، توحید، ۳۶۱ ح ۷)

از یزید بن عمیر بن معاویه شامی روایت است که در مرو بر علی بن موسی الرضا وارد شدم و به او عرض کردم ای پسر رسول خدا! از امام صادق جعفر ابن محمد ال برای ما روایت شده است که فرمود نه جبر است نه اختیار، بلکه امری میان این دو است معنی این چیست؟ فرمود هر که گمان برد، خداوند کارهای ما را انجام داده و ما را بدان عذاب کند به جبر باورمند است و هر که گمان کند خداوند کار مردم و روزی را به حجتهای خدا وانهاده، باور اختیار (تفویض) گزیده است. معتقد به جبر کافر و معتقد به اختیار مشرک است.

 به ایشان عرض کردم ای پسر رسول خدا! امر میان دو امر چیست؟ فرمود: وجود راهی به انجام دادن آنچه بدان فرمان یافته و ترک آنچه از آن بازداشته شده اند.

به ایشان عرض کردم آیا خداوند عزوجل را در آن خواست و اراده ای هست؟ فرمود اراده و خواست خداوند در طاعات همان فرمان بدان خشنودی از آن و کمک به انجام دادن آن است و خواست و اراده او در نافرمانی ها

بازداشت از آن ناخشنودی از آن و عدم یاری آن است. عرض کردم: آیا خداوند را در آن حکمی است؟ فرمود: آری، بندگان هیچ کار نیک یا بدی را جز به حکم خدا انجام ندهند.

عرض کردم معنی حکم (قضا) چیست؟ فرمود حکم به پاداش یا کیفری که به واسطه کارهایشان استحقاق آن یابند.(ابن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق ابو جعفر محمد بن على بن حسين، عيون اخبار الرضا ، ۱۲۴٫۱ ٫ ۱۷.)

نه جبر است نه اختیار

فضل بن سهل در حضور مأمون از امام رضا پرسید: ای ابوالحسن آیا مردم مجبورند؟

امام فرمود: خداوند دادگرتر از آن است که آفریدگانش را مجبور کند، سپس کیفرشان کند.

پرسید: پس آزاد و رهایند؟

فرمود: خداوند حکیم تر از آن است که بنده اش را رها کند و او را به خود واگذارد.(مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی بحار الانوار، ۵۹٫۵ ح ۱۱۰)