همانطور که پیش از این گفته شد جنبه هایی که برای اصل امامت در مکتب شیعه مطرح است، شان ولایت و شأن مرجعیت علمی و دینی است اما در کلام امام رضا چنین تفکیک و مرزی برای شئون و وجوه امامت مطرح نیست و نگاه حضرت به امر امامت نگاهی جامع و فراگیر است و به نظر میرسد دسته بندیهایی که در این زمینه وجود دارد بیشتر در جهت درک مخاطبان صورت گرفته است. بیاناتی که از امام رضا در باب امامت وجود دارد در جهت تبیین دو مطلب کلی بوده است؛ نخست اصلاح انحرافاتی که در مورد اصل امامت به وجود آمده بود؛ دوم تبیین ویژگیها و صفات امام معصوم و مقام امامت و ولایت نکته ای که در مسائل مربوط به مقام امامت از سوی ائمه معصوم همواره تاکید شده بیان صریح حق امامت و ولایت تحت هر شرایطی میباشد به عبارتی با اینکه ائمه در شرایطی بر اساس تقیه عمل کرده اند و پیروان را به تقیه سفارش کرده اند اما در مورد اصل صفات و ویژگی ها شئون و کمالات امامت ملاحظه ای نداشته و در هر موقعیتی به تبیین این اصل پرداخته اند که به طور قطع اهمیت اصل امامت و غفلت و بی خبری مردم از دلایل این امر بوده است. امام رضا سلام مقام امامت را اینگونه تعریف می نمایند. «إن الامامة زمام الدين، ونظام المسلمين، وصلاح الدنيا، وعز المؤمنين. إن الامامة أس الاسلام النامي، وفرعه السامي بالامام تمام الصلاة، والزكاة، والصيام، والحج، وتوفير الفيء والصدقات و امضاء الحدود والاحكام، و منع الثغور والاطراف» (حکیمی، ۱۳۸۰: ۶۲۳٫۲). امامت زمام دین است و نظام مسلمانان و صلاح دنیا و عزت مؤمنان امامت ریشه روینده اسلام و شاخه بالا رونده آن است با امام نماز و زکات و روزه و حج و فراهم آمدن غنایم و صدقات و اجرای حدود و احکام و پاسداری از مرزها و اطراف کشور امکان پذیر میشود. از روایت این طور برداشت میشود که اجرای حدود و احکام الهی پاسداری از جامعه اسلامی در برابر هجوم ،بیگانگان تقسیم سرمایه های عمومی میان افراد جامعه ایجاد وحدت و انسجام میان اقشار جامعه اسلامی حمایت از مظلومان حفظ دین از تحریف و دستبرد بدعت گزاران و کج اندیشان از شئون و وظایف امامت است و بدیهی است که ابزار تحقق این شروط قدرت اجرایی و سیاسی میباشد. به عبارتی امام با این نوع تعریف اجتماعی و عینی از امامت این نکته را خاطر نشان میفرمایند امام با همه کمالات معنوی و روحانی دارای وظایف و شئون بسیار مهم سیاسی و اجتماعی نیز میباشد و مقام امامت همانطور که با کتاب و وحی در ارتباط وثیق است با مسائل مهم سیاسی در ارتباط است.
ویژگی های امام
برای شناسایی امام و رهبر امام رضا السلام ویژگیهای رهبر و امام را این گونه بر شمرده اند: أَعْلَمَ النَّاسِ وَأَحْكَمَ النَّاسِ وَأَتْقَى النَّاسِ وَأَحْلَمَ النَّاسِ وَأَشْجَعَ النَّاسِ وَأَسْحَى النَّاسِ وَأَعْبَدَ النَّاسِ....» (شيخ صدوق، ۱۳۷۸ ۲۱۳٫۱). امام باید داناترین مردم و بهترین مردم در حکم کردن و با کفایت ترین مردم و بردبارترین مردم و شجاع ترین مردم و سخیترین مردم و عابدترین مردم باشد.
علم امام
امام عالمی است که علمش حد و اندازه و منتهایی ندارد و سرچشمه جامع کمالات و علوم است. در قرآن هم به سوال از ائمه اطهار سفارش شده، آنجا که می فرماید: «فَسْتَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ». در روایات مربوط به علم امام دو نکته قابل تامل است؛ یکی منشأ علم امام و دیگری قلمرو علم امام منشأ علم امام هر چند که امام معصوم اسلام از ابزارهای عادی و قوای ادراکی حسی و عقلی خود بهره میبرد ولی خاستگاه علم جامع و کامل او به معارف و احکام دینی و نیز حوادث گذشته و آینده امور غیر عادی اسباب معمول معرفت نیست؛ بلکه امام از علم افاضی و لدنی برخوردار است. از امام رضا سلام روایت شده شرف الأشراف، و الفرع من عبد مناف نامي العلم كامل الحلم، مضطلع بالامامة، عالم بالسياسة، مفروض الطاعة، قائم بأمر الله عز وجل، ناصح لعباد الله، حافظ لدين الله، إن الأنبياء و الأئمة صلوات الله عليهم يوفقهم الله و يؤتيهم من مخزون علمه و حكمه ما لا يؤتيه غيرهم. فيكون علمهم فوق علم أهل الزمان (عطاردی، ۱۰۰٫۱:۱۴۰۶) امام شریفترین اشراف و فرعی از خاندان عبد مناف است علمش همواره در تکامل و حلمش کامل می باشد در امامت متبحر و در سیاست ماهر و عالم است. اطاعتش بر بندگان واجب و همواره به اوامر خداوند متعال قیام و اقدام میکند بندگان خدا را نصیحت کرده و دین خدا را حفظ می نماید. پیغمبران و پیشوایان همواره موفق به توفیقات الهی هستند و از علوم خفیه پروردگار و حکمت و دانش او برخوردار میشوند و دیگران از این موهبت محروم میباشند. علم و دانش آنها از علوم اهل زمانشان بالاتر است. علم امام دارای قلمرو گسترده ای است و همه معارف و احکام دینی ،اجتماعی، سیاسی، طبیعی و ..... را شامل می شود. الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بن محمد عن الوَسَاء قَالَ سَأَلْتُ الرضا لا فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَسْتَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ فَقَالَ نحن أهل الذكر و ونحن المسئولون قُلْتُ فَأَنتُمُ الْمَسْئُولُونَ وَنَحْنُ السائلون قال نعم ... کلینی، ۳۰۴٫۱:۱۴۰۷ ۳۰ روایت (۳) و شاه گوید به رضا کے عرض کردم قربانت گردم اگر نمی دانید از اهل ذکر بپرسید یعنی چه؟ فرمود: مائیم اهل ذکر و مائیم پرسش شوندگان عرض کردم: شما پرسش شونده و ما پرسش کننده ایم؟ فرمود. اری پس از آنکه حضرت رسول وفات کردند ما اهل بیت که وراث او هستیم امین خداوند در روی زمین میباشیم علم گذشته و آینده و انساب عرب در نزد ما می باشد و ما می دانیم چه افرادی به دین اسلام متولد میشوند. ما هر گاه مردی را مشاهده کنیم، می دانیم که او مؤمن است و یا منافق شیعیان ما با نام و نشان و نام پدرانشان در یک کتابی نوشته شده اند. خداوند از ما و آنها پیمان گرفته است شیعیان ما در جایی که ما وارد شویم وارد می شوند و با ما هم منزل می گردند. ما شرافت نسب داریم فرزندان ما فرزندان انبیاء هستند و ما نیز فرزندان اوصیاء می باشیم. ما در کتاب خداوند برگزیده و مطاع معرفی شده ایم ما سزاوارترین مردم به خدا و کتاب خدا و دین خدا هستیم و ما کسانی میباشیم که خداوند دین خود را برای آنها تشریع کرده است.» (عطاردی، ۹۲٫۱:۱۴۰۶). از اباصلت هروی نیز نقل شده حضرت رضا سلام با مردم به زبان خود آنها صحبت می کرد به خدا قسم فصیح ترین و داناترین مردم به هر زبان و لغتی بود روزی عرض کردم یا ابن رسول الله من تعجب می کنم از اطلاع شما از این زبانها با اختلاف آنها فرمود ابا صلت من حجت خدا بر مردمم صحیح نیست خداوند کسی را حجت بر مردم قرار دهد با اینکه زبان آنها را نمی فهمد مگر فرمایش امیر المؤمنين عالم را نشنیده ای که فرمود بما فصل الخطاب داده مگر فصل الخطاب جز دانستن زبانها چیز دیگری است. مجلسی، ۱۴۰۳: ۲۶٫ ۱۹۰).