شرایط اجتماعی سیاسی در زمان هارون

در این دوران شاهد وضعیت پیچیده سیاسی و اجتماعی در گستره حکومت عباسی هستیم. انحرافات اخلاقی فکری و عقیدتی و مشکلات سیاسی و حکومتی از جمله مسائلی هستند که قابل ذکر میباشند. در ادامه برای ترسیم روشن تر دوران ده ساله امامت امام رضا در زمان هارون به طور مختصر هر یک از عوامل یاد شده را مورد بررسی قرار میدهیم

 سقوط خاندان برمک

یکی از وقایعی که از مسائل مهم و قابل تامل در دوران خلافت هارون الرشید به شمار می رود، سقوط خاندان بر امکه است که از آن با عنوان نکبت بر امکه نیز یاد میشود بر مکیان پیش از به قدرت رسیدن عباسیان با آنان همکاری داشتند و همواره در کنار خلفای عباسی بودند و در جایگاه سیاسی به مقامی رسیدند که در آن زمان بی نظیر بوده است. به عنوان نمونه در زمان هارون، وی نخستین بار وزارت تفویض را به جعفر بن یحیی برمکی میدهد و این امر از قدرت و نفوذ این خاندان حکایت دارد. منابع تاریخی بسیاری به بررسی سقوط خاندان بر امکه پرداخته اند و هر یک دلایلی را ذکر نموده اند. اما به نظر می رسد آنچه بیش از همه در سقوط این خاندان نقش داشته افزایش قدرت و نفوذ آنان در دستگاه خلافت عباسی بوده است؛ در همین زمینه آمده که در حقیقت خلافت در اختیار یحیی و فرزندانش درآمد و رشید را جز نام آن بهره ای نبود یا برمکیان پادشاهان دولتی در درون دولت عباسی شده بودند و بالاخره گسترش نفوذ بر مکیان از انحصار قدرت در دست ایرانیان حکایت میکرد و این با سیاست خلیفگان عباسی ناسازگار بود. (الليني (۱۳۸۷: ۳۲۹) عباسیان پیش از این هم نشان داده بودند در راه حفظ جایگاه حکومتی و خلافتشان وجود هیچ رقیب یا مخالفی را برنمی تابند و برخورد آنان با افرادی نظیر ابوسلمه و ابو مسلم نیز موید این مطلب است. نکته ای در اینجا لازم به ذکر است که در برخی منابع آورده شده که . سبب غضب هارون بر برمکیان جریان يحيى بن عبد الله بن حسن» بوده و از این مطلب گرایش برمکیان به علویان نتیجه گیری شده است که این مطلب اساسا صحت ندارد که در اینجا شواهدی بر رد این ادعا و نیز روشن شدن ارتباط برمکیان با خاندان اهل بیت ، ذکر میکنیم در زمان هارون الرشید به علت قیامهایی که پیش از این از سوی علویان علیه خلافت صورت گرفته بود و سیاستهای تند و خشنی که علیه آنان به کار گرفته شده بود خلیفه و جعفر صلاح ندیدند که مجددا آتش جنگ میان علویان و دستگاه خلافت برافروخته شود و جعفر هم پیش از این زمینه را فراهم نموده بود که برای بالا بردن قدر و منزلت خود و پسرش (فضل) نزد هارون برخورد با یحیی را به عهده گیرد جهشیاری ۱۳۵۷ (۲۴۳؛ از سوی دیگر میان جریان یحیی و قتل برمکیان حدود ده سال فاصله وجود دارد و به نظر نمیرسد که این مطلب توجیه مناسبی برای تمایل برمکیان به علویان و نیز علت قتل آنان باشد. دسته ای از روایات وجود دارند که از ظلم و عداوت برمکیان نسبت به علویان به ویژه امام کاظم السلام حکایت دارد که در اینجا ذکر می شود. در کتاب «الارشاد» (مفید، ۱۴۱۳: ۲۳۹٫۲ - ۲۳۸) ماجرایی نقل شده که از زمینه سازی جعفر بر مکی برای سعایت و بدگویی از امام کاظم لا نزدهارون حکایت دارد و ظاهر اعلت زندانی شدن و شهادت امام کاظم السلام همین جریان بوده است. نقل شده که جعفر برمکی پس از شهادت امام کاظم السلام نیز از دشمنی با خاندان اهل بیت دست برنداشت (مجلسی، ۱۴۰۳: ۱۱۳٫۴۹) و بر اساس برخی احادیث سرانجام شوم بر مکیان نتیجه ظلم و ستم آنان به امام کاظم السلام بوده است مجلسی ، ۲۴۹٫۴۸:۱۴۰۳). همچنین آمده بر اثر ظلمی که بر مکیان بر خاندان پیامبر و امام کاظم السلام نمودند، امام رضا السلام آنان را نفرین فرمودند (عطاردی، ۱۴۰۶: ۱۶۸٫۱) و پس از آن بدبختی و نکبت گریبان گیر آنان شد (صدوق، ۲۲۵٫۲:۱۳۷۸). در انتها باید گفت که به قدرت رسیدن برمکیان هر چند که برای آنها شوکت و نفوذ روز افزون در برداشت اما پایان ناخوشایندی برایشان رقم زد موجودیت سیاسی برمکیان دو ویژگی خاص داشت ۱ این خاندان در مقایسه با پیشینیان و معاصران خود مانند ابومسلم و ابوسلمه و.... عمر طولانی تری کردند؛  تحول سیاسی این خاندان همراه با برنامه ریزی بود این تحول با نقش عادی در حرکت عباسیان آغاز و با پذیرش برخی مناصب حکومتی به مرحله دیگری وارد شد و سپس خاندان عباسی نفوذ کردند. یعنی این تحول از یک نفوذ ساده شروع شد ولی کم کم آفتاب اقبال این خاندان غروب کرد و زمینه  سقوطشان فراهم شد قدرت و ثروت افسانه ای بیشتر آنان به تدریج حس رقابت و حسادت بزرگان تا اینکه هارون در سال ۱۷۶ سیاهی به فرماندهی فضل بن جعفر بن یحیی برمکی (پسر جعفر بن یحیی بر مکی به سوی او گسیل داشت. فضل امان نامه هارون را برای یحیی برد و او را به بغداد آورد. خلیفه یحیی را گرامی داشت اما بعدها خبر رسید ( یا ساخته شد که وی همچنان مخفیانه به دعوت مشغول است. هارون تصمیم به قتل یحیی گرفت و او را به دست جعفر برمکی سیرد و نقل شده که جعفر وی را آزاد کرد. عرب را برانگیخت و موجب دشمنی آنان با برمکیان و سعایت ایشان نزد خلیفه شد و در نتیجه هارون برمکیان را خطر واقعی برای حکومت خود برشمرد سعایت دشمنان قدرت و نفوذ بیش از حد آنها و ترس هارون از قدرت آنها اتهام تمایل به علویان و ایرانی گری و..... از عواملی بودند که زمینه سقوط بر امکه را فراهم کردند. پس از سقوط برمکیان ضعف و فساد دولتی که تا آن زمان با تدبیر برامکه از آن جلوگیری شده بود رفته رفته آشکار شد و کارهای مملکتی رو به خرابی و ضعف نهاد بسیاری از مردم بر سقوط برمکیان افسوس خوردند و رفتار هارون درباره آنها را دور از انصاف شمردند؛ به گونه ای که خود هارون نیز اظهار پشیمانی کرد (خالندی، ۱۳۸۸: ۱۱۹).