از حکمتهای بعضی از پیامبران
امام رضا علیه السلام برخی از کلمات حکیمانه ای را که بعضی از پیامبران عليهم السلام به آنها اشاره کرده اند روایت نموده است که ذیلاً مورد اشاره قرار می گیرد:
1. مناجات موسى:
او علیه السلام فرمود: «موسی بن عمران وقتی با خدا مناجات می کرد. گفت: ای خدا آیا تو دوری تا من تو را صدا زنم یا نزدیکی که با تو نجوا کنم؟ به او وحی رسید ای موسی من همنشین با کسی هستم که مرا یاد کند. موسی گفت: من در حالی هستم که تو اجل از آنی که من در آن حال تو را یاد کنم. فرمود: ای موسی در هر حال مرا یاد کن.» (1. فصول المهمه، ص ۲۲۴)
2. در صحف ابراهیم:
او عليه السلام فرمود: در صحف ابراهیم است که ای پادشاه مغرور من تو را انتخاب نکردم که ساختمان بسازی و یا اینکه دنیا را جمع کنی ولی تو را انتخاب کردم که جواب مظلوم را بدهی و من کسی را ناامید نمیکنم هر چند کافر باشد.» (۲. تاریخ یعقوبی)
3. عیسی با حواریون
او علیه السلام فرمود: «عیسی به حواریون گفت ای بنی اسرائیل، محزون نشوید بر آنچه که از دنیا از دستتان رفت همان گونه که اهل دنیا بر آنچه که از دینشان از دست دادند محزون نمیشوند وقتی به دنیایشان برسند.» (۱. اصول کافی، ج ۲، ص ۱۳۷)
ما در بحثهای گذشته بعضی از روایاتی را که از جانب امام رضا علیه السلام از احوال انبیا ایراد شده بود آوردیم و این قسمت حاوی کلمات حکیمانه ای است که به آن دلالت می شود.
وعظ و ارشاد
مورخان مقداری از کلام امام و شعر او در وعظ و ارشاد را بیان کرده اند از جمله:
۱. محمد بن عبیده گفت: داخل بر رضا علیه السلام شدم، پس صالح بن سعید را انتخاب کرد و همه ما را موعظه نمود و از جمله وعظ آن بود که فرمود: «ابو جعفر - یعنی حضرت باقر علیه السلام - فرمود: خیر باش که شر با آن نباشد برگی باش که خاری با آن نیست و خار نباش که برگی با آن نباشد و شری که خیری با آن نباشد.
سپس فرمود: «خدا از حرف بیهوده و تلف کردن مال و زيادي سؤال متنفر است.»
سپس فرمود: «بنی اسرائیل سخت گرفتند خدا هم بر آنها سخت گرفت. موسی به آنها گفت: گاوی را ذبح کنید گفتند رنگش چگونه باشد؟ مرتب سخت گرفتند تا اینکه گاوی را کشتند و پوستش را پر از طلا کردند.»
سپس فرمود: «علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: حکما حکمت را ضایع نمودند چون آن را نزد غیر اهلش وضع کردند.» (بحار الانوار، ج ۷۲، ص ۳۴۵)
۲. مأمون به امام رضا علیه السلام نامه نوشت و از آن حضرت خواست تا او را موعظه کند پس امام برای مأمون این اشعار را نوشت:
انک في دنيا لها مدة يقبل فيها عمل العامل
اما ترى الموت محيطا بها يسلب فيها امل الآمل
تعجل الذنب بما تشتهى و تأمل التوبة من قابل
و الموت يأتي اهله بغتةً ما ذاك فعل الحازم العاقل(اعيان الشيعه، ج ۴، ص ۱۹۹.)
تو برای مدتی در دنیایی هستی که عملی که انجام دادی مورد قبول است. آیا نمی بینی که مرگ آنها را احاطه کرده و امید امیدواران را باطل میکند؟ تو آن گونه که مایلی گناه میکنی و آرزو داری که خدا تو به تو را قبول کند و مرگ ناگهان فرا رسد. این عمل یک فرد عاقل دانا نیست.
3. و از اشعاری که در وعظ است این ابیات است:
كلنا يأمل مداً في الاجل و المنايا هن آفات الامل
لا تغرنک اباطيل المنی و الزم القصد ودع عنك العلل
انما الدنيا كظل زائل حل فيه راكب ثم ارتحل(عيون التواريخ، ج ۳، ص ۲۲۷)
همه ما آرزو داریم عمرمان طولانی باشد در حالی که مرگ انتظار را باطل میکند.
نگذار چیزهای باطل آرزوهای باطل تو را فریب دهد. میانه روی پیشه ساز و عیوب را رها کن
دنیا مانند سایه فناپذیر است که اسب سواری در زیر آن توقف میکند و سپس رهسپار میشود.
۴. از امام رضا علیه السلام پرسیده شد چگونه روزت را شروع کرده ای؟ فرمود: با عمری که کوتاه است و عملی که ثبت میشود و مرگی که در اطراف گردن ماست و آتشی که پشت سر ماست و نمی دانیم با ما چه خواهد کرد.»(. تحف العقول، ص ۴۴۶.)
۵. یاسر خادم گفت که شنیدم علی بن موسی الرضا می فرماید: «این مخلوق (یعنی انسان در سه جا تنهاست روزی که در دنیا متولد می شود و نوزاد از شکم مادر خارج میشود و دنیا را میبیند و روزی که می میرد و آخرت و اهل آخرت را میبیند و روزی که دوباره زنده میشود و احکامی را می بیند که در دار دنیا ندیده بود و خدای متعال در سه جا بر یحیی سلام فرستاده و ترس او را آرامش بخشیده و گفته است: وَ سَلَامٌ عَلَيْهِ يَومَ وُلِدَ وَ يَومَ يَمُوتُ وَ يَومَ يُبْعَثُ حَيّاً(۲. مریم ٫ ۱۵)، و عیسی بن مریم بر خودش در این سه جا سلام داده و گفته است: وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَومَ وُلِدتُ وَ يَومَ أَموتُ وَ يَومَ أَبْعَثُ حياً (مريم ٫ ۳۳).(نور الابصار، ص ۱۴۰)
۶. مردی از برادرش به امام رضا علیه السلام شکایت کرد، پس حضرت برای او شعری سرود و فرمود:
اعذر اخاك على ذنوبه واستر وغط على عيوبه
و اصبر على بهت السفيــ ـــه و للزمان على خطوبه
ودع الجواب تفضلاً و كل الظلوم الى حبيبه(۱.اعيان الشيعه، ج ۴، ص ۱۹۸)
گناه برادرت را ببخش و عیوب او را بپوشان.
نسبت به بدگویی احمق و بدبختی های روزگار بردبار باش.
جواب بخشش را رها کن و خطاکار را به دوستش واگذار نما
و نوفلی برای امام رضا علیه السلام این اشعار را سرود:
رأيت الشيب مكروها و فيه و قار لا تليق به الذنوب
اذا ركب الذنوب اخو مشيب فما احد يقول متى يتوب
سأصحبه بتقوى الله حتى يفرق بيننا الاجل القريب(٢.عيون التواريخ، ج ۳، ص ۲۲۷)
در سفیدی مو کراهت دیدم و در آن و قاری است که شایسته گناه کردن با آن نیست.
وقتی صاحب موی سفید مرتکب گناه شد همه خواهند گفت: او کی توبه خواهد کرد؟
من از طریق تقوای الهی مصاحب او خواهم بود تا بین ما را اجل نزدیک جدایی بیندازد.
کلمات قصار
كلمات خردمندانه کوتاهی که از امام رضا علیه السلام گزارش شده است. ذیلا بیان می شود:
۱. او علیه السلام فرمود: «قلوب مردم بعضی اوقات به سوی شما روی می آورند و بعضی اوقات به شما پشت میکنند و بعضی اوقات فعال هستند و بعضی اوقات سست هستند وقتی رو می آورند میبینند و می فهمند و هرگاه پشت میکنند خسته و فرسوده هستند پس بگیرید آنها را زمانی که رو می کنند و در نشاطند و رها کنید آنها را وقتی که پشت میکنند و سست اند.».(۱. اعيان الشيعة)
او عليه السلام فرمود: با سلطان با احتیاط رفاقت کن و با دوست با تواضع و با دشمن هوشیارانه و با عوام با لبخند همراهی کن.».(۲. اعيان الشيعه)
او علیه السلام فرمود: اجل آفت آرزوست و نیکی غنیمت دوراندیش است و تفریط مصیبت صاحب قدرت است و بخل شرف را پاره میکند و دوستی دعوت به اضطراب است و بهترین و ارزنده ترین پرهیزکاری این است که به دیگران خوبی کنی و کمک نمایی به کسی که تو را به کمک می طلبد و تصدیق امید امیدوار کننده را و دوستان زندگی و گریه کنندگان بعد از وفاتت را زیاد کنی.»(۳. اعيان الشيعه)
او علیه السلام فرمود: «فقط مؤمنی که نصیحت کننده باشد می تواند امر به معروف و نهی از منکر کند و اما صاحب تازیانه و شمشیر نه.»(تاریخ یعقوبی، ج ۳، ص ۱۸۱)
۵. او علیه السلام فرمود: هر که با سلطان ستمکاری درافتد اگر بلایی به او برسد پاداشی برای این کار ندارد و صبر هم در آن بی فایده است.»( تاریخ یعقوبی، ج ۳، ص ۱۸۱)
۶. او علیه السلام به مامون فرمود: وقتی دو گروه در میدان جنگ یکدیگر را ملاقات میکنند خدا آن گروه را یاری می دهد که بخشنده تر است. (۲. تاریخ یعقوبی، ج ۳، ص ۱۸۱)
. او علیه السلام فرمود: راه رفتن مردم با یک مرد فتنه ای برای آن شخص و خواری است برای آنهایی که تابع او هستند.»(۳. تاریخ یعقوبی، ج ۳، ص ۱۸۱)
او علیه السلام فرمود: «صاحب نعمت واجب است که بر عیالش بذل و بخشش کند.»(. تاریخ یعقوبی، ج ۳، ص ۱۸۱)
۹. او عليه السلام فرمود: دوستی با مردم نصف عقل است.»(۵. بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۵)
۱۰. او عليه السلام فرمود: «برادر بزرگ مانند پدر است.»(. بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۵)
۱۱. او عليه السلام فرمود: از اخلاق پیامبران نظافت است.»(. بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۵)
۱۲. او علیه السلام فرمود: «امین» به تو خیانت نمیکند اما تو بر خائن اعتماد نکن.»(. بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۵)
۱۳. او عليه السلام فرمود: هیچ فضولی بیست مگر اینکه نیاز به زیادی کلام دارد.»(. بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۵)
۱۴. او عليه السلام فرمود: خدا از سخن بیهوده و تلف کردن مال و زیادی سؤال متنفر است.»(۱۰. بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۳۵)
۱۵. از امام علیه السلام درباره آدم پست سؤال شد، فرمود: «کسی که چیزی داشته باشد که او را از خدا منحرف کند.( ۱۱. تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۱۶. او علیه السلام فرمود: اطعام طعام به هنگام ازدواج از سنت است.» (۱۲. تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۱۷. او عليه السلام فرمود: «آدم سخی از طعام مردم می خورد تا از طعام او بخورند.»(۱ - تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۱۸ او عليه السلام فرمود: ما خاندان پیامبر فکر میکنیم قولی که دادیم دینی بر گردن ماست که باید آن را انجام دهیم همان گونه که پیامبر انجام می داد.»(۲ - تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۱۹. او علیه السلام فرمود: بر مردم زمانی میرسد که عافیت ده جزء است و نه جزء آن در گوشه گیری از مردم است و یک جزء دیگر در سکوت.(تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۲۰. او علیه السلام فرمود: کمک تو به ضعیف از صدقه بهتر است.»(تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۲۱ او علیه السلام به ابی هاشم داوود بن قاسم جعفری فرمود: «ای داوود. بدرستی که برای ما بر شما حقی است به رسول خدا صلى الله عليه و آله، و برای شما نیز بر ما حقی است. پس هر کس حق ما را بشناسد حق او بر ما واجب است و هر کس حق ما را نشناسد حقی بر ما ندارد.»(تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۲۲. او علیه السلام فرمود: برای حسود لذت و برای بخیل راحتی و برای پادشاهان وفا و برای دروغگو جوانمردی نیست.»(تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۲۳. او علیه السلام فرمود: اگر از مردی یاد کردید و او حاضر بود، با کنیه او را بخوانید و اگر غایب بود با نام او را بخوانید.»(تحف العقول، صص ۴۴۶ - ۴۵۰)
۲۴. او عليه السلام فرمود: «مؤمن» از لحاظ پدر و مادر برادر مؤمن است. ملعون است ملعون کسی که برادرش را متهم کند ملعون است ملعون کسی که برادرش را مغبون کند ملعون است ملعون کسی که برادرش را نصیحت نکند. ملعون است ملعون کسی که خودش را از برادرش پنهان نماید ملعون است ملعون کسی که غیبت برادرش را کند.»(وسائل الشيعه، ج ۸، ص ۵۶۳)
۲۵. او علیه السلام فرمود: کسی که به برادر خویش در راه خدا بهره ای برساند برای خود خانه ای در بهشت کسب کرده است.(همان مأخذ، ص ۵۶۵)
۲۶. او علیه السلام فرمود: مؤمن کسی است که وقتی نیکی کرد خوشحال می شود و وقتی بدی کرد استغفار میکند و مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او سالم باشند و از ما نیست کسی که همسایگان از آفت او ایمن نباشند.» (۲.همان مأخذ، ص ۴۸۸)
۲۷. مردی به او گفت از خدا برای من ترس نیکو بخواه و معرفت به حقوق برادران و عمل به آنچه که من در این باره می دانم. پس امام رضا عليه السلام فرمود: خدا آن را به تو بخشیده است زیرا تو عالی ترین صفات ظاهری و درونی صالحان را درخواست کرده ای.»(همان مأخذ، ج ۱۱، ص ۴۷۴)
۲۸. او علیه السلام فرمود: نده به برادرانت از خودت چیزی که ضرر آن برای تو از نفعش برای آنها بیشتر است.»(همان ماخذ، ص ۵۴۴)
۲۹. او علیه السلام فرمود: هر کس مؤمنی را راحت کند روز قیامت خدا او را راحت میکند.(همان مأخذ، ج ۱۲، ص ۵۸۷)
۳۰. او عليه السلام فرمود: «مال» جمع نمیشود مگر به پنج صفت به بخل سخت و آرزوی طولانی و حرص غالب و قطع رحم و ترجیح دنیا بر آخرت.»(۶. همان مأخذ، ص ۱۹.)
۳۱. او علیه السلام فرمود: «کسی که خوراک سالش را ذخیره کند بارش سبک و راحت می شود.(همان مأخذ، ج ۲، ص ۳۲۰)
۳۲. او علیه السلام فرمود: «کسی که صفات خویش زیاد است به آن صفات مدح میشود و نیازی نیست مدح آن تذکر داده شود.»
۳۳ او عليه السلام فرمود: «کسی که امری را از راه درست طلب کند آن را از دست نمی دهد و اگر از دست داد حیله او را ترک نمیکند.
۳۴. او علیه السلام فرمود: بپرهیز از کسی که میخواهد با نمامی پشت سر این و آن حرف زدن تو را نصیحت کند و نمی داند که سرانجام کارش چه خواهد بود.»
۳۵. او علیه السلام فرمود: «فقر کلید همه بدبختی هاست.»
۳۶. او علیه السلام فرمود: به رأی کسی که از بند تو در مصالحش پیروی نمی کند توجه نکن.»
۳۷. او علیه السلام فرمود: «برائت از ابوموسی اشعری از اسلام خالص است و او از سگهای جهنم است.»
۳۸. او علیه السلام در تعزیت حسن بن سهل فرمود: «تبریک برای یک پاداش موجود بهتر از تسلیت برای یک مصیبت سریع است.»
۳۹. او عليه السلام فرمود: اراذل و اوباش کشنده پیامبرانند.»
۴۰. او علیه السلام فرمود: گناهان کوچک راهی به سوی گناهان بزرگ است.»
۴۱. او علیه السلام فرمود: «کسی که از خدا درباره گناه کم نترسد درباره گناهان زیاد هم نخواهد ترسید.
و با این کلمات حکمت آمیز به پایان احادیثی که از مطالب شگفت آن حضرت نقل شده است می رسیم.