مناظره با علی بن جهم

یکی دیگر از مناظرات امام ، مناظره آن حضرت با علی بن جهم است. مباحثه آن حضرت پیرامون عصمت پیامبران بوده است.

آن حضرت در بحث خود با سهولت شگفت انگیزی مفاد واقعی برخی آیات را که ظاهراً با این اعتقاد تناقض دارد، آشکار فرموده است.

امام الله سخن خود را با علی بن جهم به نکوهش او و کسانی که خدا را به رأی و اندیشه خویش تفسیر و تأویل میکنند آغاز نمود و فرمود بر او و آنهاست که طبق آیه کریمه او تأویل آن را کسی جز خدا و راسخان در علم نمی داند. آل عمران: ۱۷ برای شناخت تفسیر صحیح آیات قرآنی به کسانی که خداوند نیرو و ملکه دانش و معرفت را به آنان عطا فرموده است مراجعه کنند.

سپس امام الله به بیان معانی آیاتی که ظاهراً موجب توهم عدم عصمت پیامبران و جواز صدور معصیت از آنان است پرداخت و چنین بیان فرمود در مورد آدم ها جز این نیست که نافرمانی از او در بهشت سر زده است و آنچه مورد نظر و بحث است. عصمت پیامبران در روی زمین است و عملی که منافی عصمت باشد در روی زمین از او سر نزده است و این به دلیل قول حق تعالی است که فرموده است: «خدا، آدم، نوح، خاندان ابراهیم و عمران را بر جهانیان برگزید.» (سوره آل عمران، آیه ۳۳)

و اما آیه: «و ذوالنون (یونس) را یاد کن هنگامی که خشمگین از میان قوم خود بیرون رفت و چنین پنداشت که ما هرگز بر او تنگ نمی گیریم.(سوره انبیاء، آیه ۸۷)

مراد از ظن در این جا یقین است و معنای آیه این است که یقین کرد، خداوند روزی را بر او سخت نگرفته است و اگر معنا این بود که گمان کرد خداوند بر او قدرت ندارد کافر شده چه برسد از این که معصیت کرده باشد.

اما در مورد آیه: «وَ لَقَد هَمَّت به وهم بها - آن زن قصد او کرد و او نیز آهنگ او را. ( سوره یوسف، آیه ۲۴)

اهتمام زن عزیز مصر و اهتمام يوسف در دو چیز مختلف بود، زن عزیز مصر در کوشش برای ارتکاب معصیت و یوسف الله در این اندیشه بود که اگر او را بدان گناه مجبور کند، به سبب اهمیتی که این گناه بزرگ دارد او را به قتل برساند و خداوند وقوع این قتل و پیامدهای بد آن و همچنین ارتکاب این عمل زشت را جلوگیری و از یوسف له بر طرف فرمود.

و اما درباره داود الله و گفتار او به مدعی مبنی بر این که مدعی علیه به سبب این که از او خواهان یک رأس میش شده به وی ستم کرده است از نظر اصول دادرسی خطا بوده است. زیرا لازم بود پیش از این اظهار نظر مدعی علیه را درباره مورد ادعا بپرسد، لیکن این خطای او معصیت نبوده است. خداوند متعال نیز با بیان داستان این دو فرشته اشتباه او را تصحیح فرموده است.

اما موضوع ازدواج داود با زن او ریا که مردم در آن روزگار آن را گناهی از او شمرده و زشت دانسته اند بی گمان عمل او اقدامی تشریعی و بر حسب مصلحت عمومی بوده و داود خواسته است از این راه سنت خودداری زن از ازدواج پس از مرگ شوهر را که در آن زمان رایج و حاکم بوده است، از میان ببرد، چنان که همین قضیه در مورد پیامبر اکرم ﷺ با زینب دختر جحش همسر زید بن حارثه پسرخوانده آن حضرت اتفاق افتاد که پس از طلاق او به وسیله زید، آن حضرت بر آن شد که از طریق ازدواج با او سنت عامی را که پیش از اسلام و دوران جاهلیت باقی مانده و معمول بود منهدم و ممنوع سازد و این سنت، عبارت از عدم جواز ازدواج با همسر پسرخوانده بود چنان که قرآن بدین معنا صراحت دارد و چون پیامبر بیم داشت که مبادا منافقان در این باره به او تهمت بزنند، خداوند متعال او را مخاطب قرار داده و فرمود: .... تو از مخالفت مردم ترسیدی با این که سزاوار بود از خدا بترسی (سوره احزاب، آیه ۳۷) و خداوند او را به این ازدواج امر فرمود چنان که مفاد قول خداوند متعال، در این آیه کریمه است چون زید از همسرش جدا شد ما او را به نکاح تو در آوردیم تا مؤمنان در نکاح همسران پسرخوانده خود اگر از آنها طلاق گرفتند بر خود گناهی نپندارند که فرمان خدا انجام شده است. (همان، آیه ۳۷)

امام با این تفسیر جالب و تأویل آرامش بخش که ناظر بر دلالت واقعی آیه است، غبار شبهات نادرستی را که ممکن است دامنگیر کسانی شود که از فهم صحیح معانی ژرف کتاب خدا ناتوانند از میان می برد. (تحلیلی از زندگانی امام رضا، صص ۲۱۳ - ۲۱۱)