سیره ی عملی و فضائل اخلاقی حضرت رضا علیه السلام 

شمس ولایت و خورشید تابناک امامت حضرت رضا عليه السلام مصداق كامل و اتم إِنّى جَاعِلُ في الأَرْضِ خَلِيفَةً (سوره بقره آیه ۳۰) بود.

 لذا هیچ قلمی قدرت نوشتن فضائل اخلاقی و نورانی آن امام معصوم را ندارد اما در عین حال به مضمون سخن شاعر که گفته است:

آب دریا را اگر نتوان کشید      هم به قدر تشنگی باید چشید 

و ما لا يُدرَكُ كُلُّهُ لا يُترك كله.

مختصراً به فضایل اخلاقی و سیره ی عملی آن بزرگوار اشاره می گردد امید است برای شیعیان آن بزرگوار آموزنده باشد و مورد بهره برداری قرار گیرد.

1- ابراهيم بن عباس كاتب و نویسنده ی دربار عباسیان گوید : ابو الحسن حضرت رضا علیه السّلام هنگام سخن گفتن دیگران به طور کامل به سخن گوینده گوش میداد و سخن کسی را قطع نمی کرد و اگر کسی حاجتی از آن حضرت میخواست آن شخص را حاجت روا می ساخت. 

هنگامی که در حضور مردم بود پای خود را دراز نمی کرد و در حضور افراد تکیه نمیداد حضرتش هیچگاه به غلامان و اطرافیانش توهین نمی کرد و آب دهانش را بیرون نمی انداخت آن حضرت هیچ گاه با قهقهه و با صدا خنده نمیکرد و خنده اش تبسم بود. هنگامی که سفره ی غذا آماده میشد با غلامان و خدمتکاران خود سر یک سفره غذا میل می فرمود. 

شب را کم میخوابید و بیشتر عبادت میکرد بعضی از شبها را تا به على على صبح به عبادت خدا مشغول بود آن بزرگوار روزه زیاد می گرفت و در هر ماهی سه روز اول و وسط و آخر ماه را روزه میگرفت. 

صدقات و خیرات زیاد انجام میداد مخصوصاً در شبهای تاریک و اگر کسی بگوید من مانند آن حضرت را در زهد و عبادت دیده ام دروغ گفته است و او را تصدیق نکنید. (عيون جلد ۲ صفحه ۱۸۴ - بحار جلد ۴۹ صفحه ۹۰ تا ۹۱)

۲- معمر بن خلاد گوید : هنگامی که حضرت رضا عليه السلام غذا ميل می فرمود ، دستور میداد ظرفی را در کنار سفره اش می نهادند. آنگاه آن حضرت از بهترین غذاهائی که در سفره بود از هر کدام مقداری بر می داشت و در آن ظرف مخصوص قرار میداد و دستور میداد که آن غذاها را برای مستمندان و فقراء ببرند و این آیات مبارکت را تلاوت می فرمود:

 فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَمَا ادْرِيكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُ رَقَبَةٍ أَوْإِطْعَامُ فِي يَوْمٍ ذِي مَسغَبَةٍ يَتِيماً ذَا مَقْرَبَةٍ (سوره بلد آیات ۱۱ تا ۱۵ )

آن انسان ناسپاس از آن گردنه بالا نرفت و تو چه دانی که آن گردنه چیست آزاد کردن بنده است و یا طعام دادن در روز گرسنگی است به یتیمی که از خویشاوندان است و یا مستمندی که خاک نشین است.

 امام رضا علیه السّلام پس از تلاوت این آیات مبارکات می فرمود: خداوند می دانست که چون همه ی مردم قدرت آزاد کردن بنده را ندارند راه دیگری را جایگزین آن نمود. 

و آن طعام دادن به مساکین میباشد تا همه ی مردم به اجر و پاداش اخروی نائل آیند. ( بحار جلد ۴۹ صفحه ۹۷ و ۸۹)

3- ابو عباد گوید : حضرت رضا علیه السّلام در تابستان روی حصیر می نشست و در زمستان روی پلاس مینشست و جامه های درشت می پوشید و چون در میان مردم ظاهر میشد لباسی تمیز و وضعی آراسته داشت .(بحار جلد ۴۹ صفحه ۹۷ و ۸۹)

4- احمد بن علی انصاری گوید از رجاء بن ضحاک شنیدم که میگفت مأمون مرا به مدینه فرستاد تا حضرت رضا علیه السلام را به خراسان ببرم

مأمون به رجاء بن ضحاک دستور داده بود که شخصاً از امام رضا (ع) محافظت کند تا آن حضرت را وارد مرو نماید.

 رجاء بن ضحاک گوید من از مدینه تا مرو با آن حضرت بودم و تمام حرکات و سکنات آن حضرت را تحت نظر داشتم به خدا قسم کسی را از آن حضرت با تقواتر و زاهدتر و با فضیلت تر ندیدم ، آن حضرت دائماً به یاد خدا بود و ذکر پروردگار بر زبان داشت و بیش از همه ی مردم از خداوند ترسناک بود.

 امام رضا علیه السّلام هنگامی که نماز صبح را اداء میکرد در مصلای خود می نشست و مشغول تسبیح و تهلیل و ذکر خدا بود تا هنگامی که آفتاب طلوع میکرد آنگاه به سجده می رفت و تا پاسی از روز میگذشت در سجده بود آن وقت به منزل بیرونی خود تشریف می آورد و با مردم صحبت می کرد و مشکلات مردم را برطرف میساخت و آنان را موعظه و نصیحت میفرمود و تا نزدیک ظهر مردم را از دانش خود بهره مند می ساخت. 

به همین ترتیب نمازهای مستحبى و ظهر و عصر و مغرب و عشاء را بجا می آورد و نوافل و ادعیه و اذکار و تعقیبات بسیار بجا می آورد و سجده ی شکر را زیاد انجام میداد.

آن حضرت بعد از انجام نماز مغرب چهار رکعت نماز نافله ی مغرب را بجا می آورد که در رکعت اول آنها سوره ی حمد و قل یا ایها الکافرون و در رکعت دوم سوره حمد و قل هو الله احد را میخواند و دو رکعت بعدی را نیز به همین ترتیب انجام میداد و بعد از آن افطار میفرمود. 

و بعد از افطار نماز عشاء را میخواند و اذکار و اوراد مخصوص را انجام میداد آنگاه مقداری استراحت میفرمود هنگامی که ثلث آخر شب فرا می رسید آن حضرت از بستر خواب حرکت می کرد، در حالی که مشغول ذکر خدا بود مسواک میزد و وضوء میگرفت و نماز شب را می خواند.

 در هشت رکعت نماز شب که چهارتا دو رکعت است در هر رکعت حمد یک مرتبه و توحید را سه مرتبه قرائت میفرمود و آنگاه نماز جعفر طیار را می خواند و سپس دو رکعت نماز شفع را با یک حمد و سه مرتبه توحید انجام میداد و بعد یک رکعت نماز وتر را بجا می آورد آن حضرت در رکعت دوم تمام نمازهایش قنوت میخواندند و در نماز وتر حمد را یک مرتبه و سوره ی توحید را سه مرتبه و بعد سوره ی قل اعوذ برب الفلق و سوره ی قل اعوذ برب الناس را هر کدام را یک مرتبه میخواندند آنگاه قنوت نماز را به این طریق میخواندند.

 اللهم اهدنا فيمن هديت و عَافِنا فيمن عافيت و تولنا فيمن وليت و بارک لنا فيما أعطيتَ وَقِنَا شرّ ما قضيتَ فَإِنَّكَ تَقضي ولا يُقضى عَلَيْكَ إِنَّهُ لَا يَذَلُ من واليت ولا يُعَزُّ من عاديت تباركت وتعاليت. 

آن حضرت بعد از این دعاء در قنوت نماز وتر استغفر الله و اسأله التوبه را میخواندند و بعد تا طلوع فجر صادق دعاء و تعقيب می خواندند و بعد دو رکعت نافله ی نماز صبح را بجا می آوردند که در رکعت اول سوره ی حمد و قل يا ايها الكافرون و در رکعت دوم حمد و سوره ی توحید را تلاوت میفرمود و آنگاه با اذان و اقامه نماز صبح را میخواند و سپس تا طلوع خورشید مشغول خواندن دعاها و تعقیبات نماز صبح بودند.

 آن بزرگوار همیشه در نمازهای روزانه در رکعت اول سوره ی حمد و انا نزلناه في ليلة القدر و در رکعت دوم حمد و سوره ی توحید را قرائت می فرمود.

و در نمازهای صبح و ظهر و عصر روز جمعه در رکعت اول سوره ی حمد و جمعه و در رکعت دوم سوره ی حمد و منافقین را تلاوت می فرمود 

و در رکعت اول نماز عشاء در شب جمعه سوره ی حمد و سوره ی جمعه را تلاوت میفرمود.

و در رکعت دوم سوره ی حمد و سبح اسم ربک الاعلی را میخواند. آن حضرت در نماز ظهر و عصر حمد و سوره را آهسته میخواند و در رکعت سوم و چهارم نمازها تسبیحات اربعه را سه مرتبه میخواندند و در قنوت نمازهای واجبه این دعا را میخواند

رَبِّ اغفر وارحم و تجاوز عما تَعلَم إِنَّكَ أَنتَ الاعز الاجل الاكرم.

آن بزرگوار هرگاه در شهری ده روز میماند نمازش را چهار ركعت میخواند و روزه میگرفت و قبل از افطار نماز میخواند. 

و در مسافرتها نافله ی مغرب و نافله ی صبح و نماز شب و نماز شفع و نماز وتر را ترک نمی کرد و لكن نافله های نماز ظهر و عصر را نمی خواندند.

 و بعد از هر نماز در سفر و حضر تسبیحات حضرت زهرا (ع) را ترک نمی فرمود امام رضا (ع) در مسافرت روزه نمی گرفت. 

و قبل از شروع به هر دعائی اوّل صلوات میفرستاد و آن حضرت در نماز و غیر نماز صلوات بسیار میفرستاد و چون در بستر خواب قرار می گرفت قرآن تلاوت میفرمود

آن حضرت هرگاه به آیه ای که در آن بهشت و یا جهنم بیان شده است می رسید گریه میکرد و از خداوند درخواست بهشت می فرمود و از آتش دوزخ به خدا پناه میبرد.

امام رضا علیه السّلام در نمازهایش بسم الله را بلند قرائت می فرمود و در همه ی نمازهای شب و روز واجب و سنت این مطلب را رعایت مینمود.

و هنگامی که در نمازهایش از خواندن سوره ی توحید فارغ میشد سه مرتبه میفرمود: کذالک الله ربی

و هنگام فراغت از سوره ی کافرون سه مرتبه می فرمود: رَبِّي اللهُ وَ دينی الاسلام آن حضرت هرگاه وارد شهری میشد مردم اطرافش جمع میشدند و از مسائل دینی و حلال و حرام خدا سؤال می کردند و آن بزرگوار جواب مردم را میداد و برای مردم از پدران بزرگوارش احادیث و روایات اسلامی را نقل می فرمود.

رجاء بن ضحاک گوید هنگامی که بر مأمون وارد شدم مأمون از حالات امام رضا (ع) از من سؤالاتی کرد و من آنچه را که در این مسافرت از امام (ع) دیده بودم برایش نقل کردم.

مأمون به من چنین گفت : يا ابن ابی الضحاك هذا خَيْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أعلمهم و اعبدُهُم فلا تُخبر احداً بما شاهدته منه لئلا يظهر فضله الا على لساني و بالله استعين على ما اقوى من الرفع منه و الاسائه به.

ای پسر ابی ضحاک این مرد بهترین مردم روی زمین است و از همگان دانشمندتر و عابدتر میباشد فضائلی را که از آن حضرت دیدی برای مردم بازگو نکن و من در نظر دارم فضائل آن حضرت فقط از زبان من به مردم برسد و از خداوند یاری میخواهم که مرا نیرو دهد تا از وی دفاع کنم و از اسائه ی ادب نسبت به آن حضرت جلوگیری نمایم. (عيون جلد ۲ صفحه ۱۸۰ تا ۱۸۳)