مناظره و تبیین

مناظره در لغت به معنای با هم نظر کردن فکر کردن درباره ی حقیقت و ماهیت یک امر می باشد. هم چنین به معنای بحث مجادله و نزاع دو نفر یا جمع با هم دیگر و بحث درباره ی حقیقت و ماهیت یک موضوع به کار میرود دهخدا در تعریف اصطلاح مناظره می نویسد: توجه متخاصمین در اثبات نظر خود در مورد حکمی از احکام و نسبتی از نسبت ها برای اظهار و روشن کردن آنچه حق و صواب باشد. (۱)(علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، چ دوم، ج ١٤ تهران انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷، ص ٢١٥٦٣)

روش مناظره در اثبات حق و صواب کاربرد جدل است و جدل علمی است که انسان به مدد آن میتواند در حد توان با استفاده از مقدمات مسلم و پذیرفته شده از سوی طرف برای اثبات هر مطلوبی که میخواهد و دفاع از هر ادعایی که در نظر دارد دلیل اقامه کند به گونه یی که قابل نقض نباشد.(٢)(محمدرضا مظفر، منطق، ترجمه علی شیروانی چ ششم ج دوم قم دار العلم، ١٣٧٦، ص ۲۰) "

همان طور که تعاریف نشان میدهند مناظره مستلزم دو طرف است که به پرسش و پاسخی منظم می پردازند دو طرفی که به دفاع از ادعای خود مباحثه و مطلوب خود را اثبات میکنند و بهتر است گفته شود که الزاماً حق و باطلی مطرح نمیشود بلکه ادعا و پرسش در مقابل پاسخ دیگری قرار میگیرد و همچنان ادامه مییابد تا دیگری به نقض ادعای خود دست یابد.

مناظرات امام رضا نشانه یی از شرایط فکری فرهنگی زمانه یی است که در زمامداری هارون به شهادت پدر ایشان منتهی شد (۱۹۳-۱۸۳هـ . شهادت و محدودیت امامت در این دوره تلاشی برای انزوای آن بوده است. در کنار روی کرد خلافت در مقابل امامت ظهور شبهه و پرسشهایی در ارتباط با اسلام تشیع و امامت را در عرصه فکری - فرهنگی فعال تر ساخت تا سیاست از این رو به نظر میرسد که حتی جریانات اعتزال و طریقه واقفیه (٣)(واقفیه عنوانی است که به برخی از فرقه های مذهبی اطلاق میشود که در زمان حضور امامان تحت تأثير عوامل گوناگون به ویژه شبهات عقیدتی و انگیزه های مادی و غیر مادی پدید آمد. توقف به معنای عام یعنی توقف گروهی از مردم بر امامت یکی از امامان و توقف به معنای خاص یعنی توقف بر امامت موسی بن جعفر الله در تاریخ فرق و مذاهب اسلامی به خصوص در میان فرقه های شیعی طوایف متعددی با اندیشه های واقفی گری وجود دارند که همگی با وجود اختلافهای موجود دارای یک وجه شباهت کلی هستند و آن این است که همگی عقیده دارند پیشوای آنان آخرین پیشوای بر حق الهی است و بعد از او کسی را به پیشوایی (امامت) نمی شناسند. اغلب بر این عقیده اند که او همان مهدی قائم است که از میان مردم غایب گردیده و نمرده و نمی میرد تا روزی که جهان را از عدل و داد آکنده سازد. ) حسن حسین زاده شانه چی، مقاله واقفیه مجله تاریخ اسلام ش ۲۳ تهران دانشگاه باقرالعلوم پاییز ۱۳۸۴، صص ۵۰، ۵۱ و ۵۳)مباحثه و مجادله یی می طلبید تا پرسش و پاسخ در حد اقناع و اعتراف در مقابل یکدیگر قرار بگیرد. آنچه از مناظرات امام رضا ه بر جای مانده است محوریت موضوعاتی چون امامت ،توحید، نبوت کلام قرآن و عصمت انبیا بوده است؛ مسائلی در حوزه ی اعتقادی و دینی .

صرف نظر از این که همچون رقابت و مسابقه به دنبال طرف برنده و پیروز باشیم نکات قابل تأمل در مناظرات از جمله موارد مهم پیش روی مقاله به منظور دست یابی به حوزه ی فلسفی - تاریخی آن است که چگونگی توجه امام را به آن مورد بررسی قرار میدهد. به ویژه این که مسأله ی تبیین و فهم در مناظرات به عنوان مبحث فلسفی تاریخ مورد توجه خواهد بود. 

بررسی مفهوم تبیین تاریخی در مناظرات و روشهای آن توسط امام از نکات مورد توجه و بررسی است. از جمله ویژگیهای تاریخ این است که مدعی است واقعیات تجربی درباره ی دنیای عینی را به هم مرتبط می سازد؛ تاریخی فاقد اصطلاحات تعابیر و زبان خاصی برای خود است؛ با تمامی فعالیتهای انسانها سر و کار دارد فاقد نظریه و قانون است حیطه یی است که محقق و موضوع را با هم یکی می سازد به مطالعه درباره ی اوضاع گذشته می پردازد و در نهایت ویژگی تاریخمندی به معنی بودن در تاریخ و جایگاهشان در آن (۱)(احسینعلی نوذری ،همان، صص ۸۰ - ۷۹).

این ویژگیها مفاهیم را به ما عرضه میکنند؛ مفاهیمی که در حیطه ی معنی شناخته میشوند و ضمن تعریف فلسفه ی تاریخ به دو حیطه نظری و انتقادی ) تاریخ به مثابه تحلیل وقایع هر دو حوزه در مناظرات به چشم میخورد نگاهی به زمینه های طرح پرسشها نوع پاسخ ها و استدلالات عقلی در آنها نگاهی به روی کرد فلسفی تاریخی در مناظرات امام رضا است.

هگل معتقد بود: «تنها اندیشه یی که فلسفه برای عرصه تأمل تاریخ با خود همراه دارد مفهوم ساده عقل است عقل فرمانروای جهان است بنابراین تاریخ جهان فرایندی عقلانی را به ما ارمغان میدهد و یا ولتر که خود مبدع فلسفه ی تاریخ است مینویسد: «شما باید تاریخ را مانند یک فیلسوف به رشته ی تحریر در آورید(۱)(حسینعلی نوذری، همان، ص ۱۰۰)». گفته های هگل و ولتر نشان از روی کرد عقلانی تاریخ یا نقطه ی تلاقی فلسفه و تاریخ است. امری که در مناظرات و احتجاجات امام هم چنان در اولویت قرار میگیرد.

مفاهیم و مسایل وجودی و متافیزیکی کمابیش در حوزه ی فلسفه ی نظری اند و معرفت شناختی در حوزه ی فلسفه ی انتقادی مفاهیمی که در نوع استدلالات امام رضا در مقابل طرف های دینی خود به چشم میخورد تفسیر و معنا بخشیدن به موضوعات مورد مجادله و بحث امام از جمله مفاهیم دیگر در حوزه ی فلسفه تاریخ اند.

هنگامی که به قضاوت در رابطه با موضوع می پردازیم کمابیش معنا بخشیدن و تفسیر که خود در بردارنده معنی و مفهوم است را نیز دربر میگیرد شرایط ویژگی و روشهای طرح دیدگاه ها و رویارویی یا مجادله ی ادیان و جریانات فکری در دوره یی که خلافت خود محور شکل دهی به آنهاست، نقطه ی مهمی در حوزه ی فعالیتهای فکری - فرهنگی امامت است؛ منشایی که همواره پرسشهایی بسیار را در حوزه دین و فلسفه با خود همراه داشته است. روش امام رضا در ورود به مناظره استدلالی همراه با بیان و رجوع به متن است منظور شروعی برای تفسیر و تبیین و بیان راهی در معنا بخشیدن مطلب مورد تبیین.

 در مناظره ی امام با جاثلیق از وی می پرسند:

 چرا منکر هستی که عیسی به اجازه ی خدا مرده ها را زنده میکرد؟ و جاثلیق پاسخ میدهد که کسی که مرده ها را زنده کند و نابینا و شخص مبتلا به پیسی را شفا دهد خداست و شایسته ی پرستش(۲)(شیخ صدوق، همان، صص ۳۲۲ و ۳۲۳)».

پاسخی که امام ها به جاثلیق میدهد نشان تبیین روایی است تبیینی که به روایت و نقل حوادث و وقایع پیش از واقعه مورد تبیین میپردازد. ایشان فرمودند :

«یسع نیز کارهایی نظیر کارهای عیسی انجام میداد بر روی آب راه می رفت مرده زنده می کرد نابینا و مبتلا به پیسی را شفا میداد ولی امتش او را خدا ندانسته و کسی او را نپرستید حزقیل پیامبر نیز مثل عیسی بن مریم مرده زنده میکرد سی و پنج هزار نفر را بعد از گذشت شصت سال از مرگشان زنده نمود (۱)(شیخ صدوق، همان، ص ۳۲۲-۳۲۳ )».

 امام رضا هم چنان به آوردن مثال میپردازد تا طرف خود را با نوعی تبیین روایی قانع سازد:

«هم چنین ابراهیم خلیل الرحمن الله آن زمان که پرندگان را گرفت و تکه تکه نمود و هر تکه را بر کوهی نهاد و سپس آنها را فرا خواند و آنها زنده شدند و به سوی او حرکت کردند(۲)(همان، ص ٣٢٦). »

ایشان در ذکر مثالی از موسی بن عمران فرمودند:

«هیچ یک از مواردی که برایت ذکر کردم را نمیتوانی رد کنی زیرا همگی مضمون آیاتی از تورات و انجیل و زبور و قرآن است اگر هر کس که مرده زنده میکند و نابینایان و مبتلایان به پیسی و دیوانگان را شفا میدهد خدا باشد پس اینها را هم خدا بدان حال چه میگویی؟ جاثلیق پاسخ داد : بله حرف حرف شماست و معبودی نیست جز الله(۳)(همان، ص ۳۲۷).»

چنین تبیینی کمک به مخاطب در قبول و پذیرش جریانی است که پیش از آن پیچیده معماگونه و مبهم تلقی شده است یا حتی تنها تفسیر موجود از واقعه یی رخداده بنابراین در اولین نگاه به مناظره و مفاهیم موجود در آن از منظر فلسفی تاریخی تبیین کاملاً آشکار و مشخص است.

در مناظره ی امام با رأس الجالوت نیز نمودی از چنین تبیینی به چشم می خورد. وقتی رأس الجالوت پرسید:

«از کجا نبوت محمد را اثبات میکنی؟ امام فرمود: ای یهودی موسی بن عمران عیسی بن مریم داوود خلیفه ی خدا در زمین به نبوت او آگاهی داده اند او گفت موسی بن عمران را ثابت کن حضرت فرمودند: آیا قبول داری موسی به بنی اسرائیل سفارش نمود و گفت: پیامبری از برادران شما خواهد آمد. او را تصدیق کنید و از او اطاعت کنید؟ حال اگر خویشاوندی بین اسرائیل (یعقوب) و اسماعیل و رابطه ی بین آن دو را از طرف ابراهیم میدانی آیا قبول داری که بنی اسرائیل برادرانی غیر از فرزندان اسماعیل نداشتند؟ رأس الجالوت گفت: این گفته ی موسی است و ما آن را رد نمیکنیم حضرت فرمودند آیا از برادران بنی اسرائیل پیامبری غیر از محمد آمده است؟ گفت : نه حضرت فرمودند آیا از نظر شما این مطلب صحیح نیست؟ گفت: آری صحیح است ولی دوست دارم صحت آن را از تورات برایم ثابت کنی حضرت فرمودند: آیا منکر این مطلب هستی که تورات به شما میگوید نور از کوه طور سینا آمد و از کوه ساعیر بر ما درخشید و از کوه فاران بر ما آشکار گردید؟ رأس الجالوت گفت با این کلمات آشنا هستم ولی تفسیر آنها را نمیدانم حضرت فرمودند من برایت خواهم گفت جمله یی نور از کوه سینا آمده اشاره به وحی خداوند است که در کوه طور سینا بر موسی نازل کرد و جمله از کوه ساعیر بر ما درخشید اشاره به کوهی است که خداوند در آن بر عیسی بن مریم وحی فرمود و جمله ی از کوه فاران بر ما آشکار گردید اشاره به کوهی از کوههای مکه است که فاصله اش تا مکه یک روز میباشد و شعیای پیامبر طبق گفته تو و دوستانت در تورات گفته است: دو سوار را میبینم که زمین بر ایشان میدرخشد یکی از آنان سوار بر دراز گوشی و آن دیگری سوار بر شتر. سوار بر درازگوش و و سوار بر شتر کیستند؟ رأس الجالوت گفت آنان را نمی شناسم معرفی شان کن حضرت فرمودند آن که بر دراز گوش سوار است عیسی است و آن شترسوار، محمد آیا این مطالب تورات را منکر هستی؟ گفت نه انکار نمیکنم(۱)( شیخ صدوق، همان، ص ٣٣٤-٣٣٥)».

به این ترتیب امام از زبور داوود مثالهایی مبنی بر تایید نبوت محمد ذکر می کنند به گونه های که نوعی تفسیر و تبیین از روایات بر جای مانده را میخوانند و شرح میدهند در جایی که به سؤال و جواب دو طرف مبنی بر اثبات ادعای دیگری منتهی میشود نمودهایی از تبیین علی و بیان علی روایات دیده میشود؛ یعنی سخن از چیستی و چرایی و چگونگی به هر حال تبیین و تفسیر و بحث راجع به این گستره در گفته های امام ، همان طور که مثال آورده شد به وفور دیده میشود تبیینی روایی تاریخی که در عین رجوع به گذشته و گزارشی از همه ی روایات مطرح شده در یک موضوع مطرح میشود.

 چنین تبیینی که در فلسفه ی تاریخ با نام تبیین روایی مطرح است در بسیاری از مطالب امام و مناظرات ایشان به روی کرد تحلیلی و مقایسه و تطبیق منتهی میشود؛ تبیینی که روشنگر مباحث و جزئیات و مقدمه یی است به منظور ورود به متن و مفاهیمی که در روایات متنوع و گوناگون در باب موضوعی یکسان مطرح شده اند. 

به گونه یی که امام مفاهیم را رها شده در ابهام نمیگذارد بلکه به منظور تبیین موارد مناظره شده - از آن جهت که به دنبال حق و باطل نیست - از روی کرد تاریخی با زمینه های فلسفی یاری میجوید تا به هدف خویش یعنی آشکار ساختن و تفسیر روایت بپردازند. در ابتدای هر مناظره باب سخن را برای طرف مناظره شان هموار میسازد با اساسی ترین نقطه ی شروع فلسفیدن یعنی پرسش که از حیرت بر میخیزد و با تفکر و جستجو به پاسخ دست می یابد. بر این اساس محتوای متن مناظرات امام رضا بیش از آن که تسلط نظری بر دیدگاهی دیگر باشد چالشی است فکری که مفاهیم با رد و بدل شدن گفتگوها و پرسش و پاسخ ها تعریف و تفسیر می شوند.

نتیجه گیری

فلسفه و دیدگاهی فلسفی نسبت به یک موضوع علاوه بر توصیف مستلزم تبیین و تحلیل است؛ تبیینی که گاهی با نگاه علی و عقلانی و یا با نگاهی روایی در تفسیر موضوعی خاص قدم بر می دارد و در نهایت با تطبیق و مقایسه به روی کرد تحلیلی دست می یابد.

نگاه این مقاله در بررسی مناظرات امام رضا بوده است. مناظراتی که با پرسش و پاسخ ها برای جستجوی حقیقت نه صرفاً تعیین حق و باطل آغاز و پس از روایت و نقل گذشته ی یک موضوع در درستی و یا نادرستی فلسفی به یکسانی نقطه نظرات راجع به آن منتهی میشود.

مناظرات امام رضا نگاهی به چنین تبیینی است تبیینی که مختص نگاه تاریخی در رویدادهاست. به گونه ای که امام الله جایی که طرفهای مناظره شان از او درستی مطلبی را از میان متن و محتوای کتاب آسمانی خودشان میجویند ایشان نه با متن و کلمات کتاب قرآن که با مفاهیم کتابهای تورات، انجیل و زبور به پاسخ گویی پیروان آنها میپردازند. همان گونه که ایشان در پاسخ نوفلی اشاره میکند که با هر کدامشان از طریق کتاب آسمانی شان مناظره خواهم کرد خود نمودی از تبیین روایی است از این رو این مناظرات در بردارنده ی چند نکته مهم اند :

-وجود فضایی برای بیان طرح پرسش حتی در لوای جدل و موضع گیری در مقابل موضوع و مطلبی خاص به گونه یی که پرسشگر از دیدگاه منبع مورد قبول خود به اعتراف نادرستی برداشت و تفسیر و تبیین خود می پردازد. 

-فرصتی برای شنیدن و سخن گفتن در رابطه با موضوعات مورد سؤال بدون تحميل یافته های دینی فلسفی هر یک از طرفین.

-نگاهی فلسفی - تاریخی در توجیه تفسیر تبیین و تحلیل مباحث دینی.

- شروع مناظره با پذیرش کتب آسمانی دیگر از سوی امام رضا الله و تلاش در جهت توجیه و تبیین عقلانی با رویکرد روایی 

-پرسش از مناظره کنندگان در رابطه با پذیرش موضوع مورد بحث و نه تحمیل و تسلط دیدگاهی خاص 

بدین ترتیب نگاهی عقلانی و روشی علی با روی کرد تبیین تاریخی روشی است که امام رضا الله در فضای فکری فرهنگی آن دوره به اطرافیان خود می آموزد. روش و شیوه یی که بیان حقیقت نه در مجرای جدال حق و باطل بلکه در حیطه ی تعهد به نبوت و امامت و ادامه راه پر فراز و نشیب انبیای پیش از خود را مستلزم روی کردی عاقلانه و فلسفی میداند.