تأویل تجسمی حدیث «سلسله الذهب امام رضا (ع) در هنر اسلامی

 دکتر محمد خزائی دانشیار دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس

مقدمه

هنر اسلامی ریشه در سنت اسلامی دارد ریشه دار بودن آن به آشکارترین وجه ممکن در تجسم بصری نخستین شهادت دین مبین اسلام یعنی «لااله الا الله» در آثار و ابنیه های اسلامی تجلی نموده است. «لااله الا الله مظهر اولین اصل از اصول دین اسلام یعنی توحید با شعار «لا اله الا الله» به صورت کتیبه در همان ابتدای شکل گیری هنر اسلامی زینت بخش قسمتهایی از آثار هنر اسلامی است. توحید بیانگر ذات حضرت حق تعالی است به عبارتی مسلمان بودن یعنی دریافت شهودی داشتن از این حقیقت عام و پایداری که همه انبیا و پیامبران فرستاده های خداوند به ویژه خاتم انبیا حضرت محمد (ص) حامل آن بوده اند. «لا اله الا الله» در واقع جوهر پیام خداوند را تشکیل میدهد.

شاید به همین دلیل است که امام رضا (ع) در طول سفر طولانی خود از مدینه به خراسان فقط به هنگام عبور از نیشابور تنها به بیان حدیثی کوتاه بنام سلسله الذهب» اکتفا می فرمایند امام رضا (ع) این حدیث را بطور مسلسل از قول آباء طاهرین خود تا حضرت علی (ع)، سپس رسول اکرم و پیامبر اعظم نیر از قول جبرئیل و در نهایت او هم از قول حضرت حق تعالی بیان می فرمایند: «کلمه لا اله الا الله حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِى أَمِنَ مِنْ عَذَابِي وَ أَما بِه شرطها و شروطها وَ أَنَا مِنْ شروطها امام رضا(ع) در حقیقت در این حدیث کوتاه ولی پر عظمت به ارتباط و جایگاه اصل «امامت با اولین اصل از اصول اسلام یعنی «توحید» را یادآور میشوند. 

شعار « لا اله الا الله» به صورت کتیبه در ابتدای شکل گیری هنر اسلامی زینت بخش محرابها ایوانهای ورودی مساجد و.... میشود یکی از قدیمی ترین نقش كتيبه «لا اله الا الله در تزیینات بخش فوقانی دو محراب کاشی زرین فام حرم مطهر امام رضا (ع) متعلق به سال ۶۱۲ ق توسط محمد بن ابی طاهر و ابوزید کاشانی با شکلی بسیار هنرمندانه ظهور پیدا کرده است.( ابوالقاسم عبدالله کاشانی عرایس الجواهر و نفایس الاطایب در سال ۷۰۰ هجری)، بکوشش ایرج افشار تهران سلسله انتشارات انجمن آثار ملی ۵۳، ۱۳۴۵، ص ۳۷۵)

در یکی از این دو محراب زرین فام که هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری میشود شعار شهاده لا اله الا الله محمد رسول الله - در قسمت پیشانی کنگره ی بزرگ محراب نقش بسته است. از دیگر کاربردهای نقش «لا» در این ترکیب این کتیبه هنرمند با استادی تمام فضای خالی نقش در سطح فوقانی محمد رسول الله.» با نقش «لا» به صورتی بزرگتر و با تأکید بیشتری نسبت به دیگر «لا» ها همت گماشته است. این عمل سبب زیبائی ایجاد تعادل تقارن و آهنگ خاصی به مجموعه کتیبه داده است.

بر اساس حدیثی که از پیامبر اکرم (ص) منقول است «لا» را حرفی واحد بر می شمارد و در حدیثی میفرمایند هر کس لام الف را به منزله ی حرفی واحد نپذیرد کافر است و مرا با او کاری نیست... لام و الف حرف واحد قد انزله الله على آدم في صحيفه واحده و معه سبعون الف من خالف لام و الف، فقد كفر بما انزل على .......... ( يعقوب بن حسن سراج شیرازی تحفه المحبین در آئین خوشنویسی و لطایف معنوی آن به اشراف محمد تقی دانش پژوه، تهران دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۶، صص ۶۳-۶۴)

يعقوب بن حسن سراج شیرازی در کتاب تحفه المحبین در آئین خوشنویسی و لطایف معنوی آن که در سال ۸۵۸ هجری تألیف کرده است در مقام معنوی «لا» چنین آورده است [لا] در تمهید معنی از جهات اثبات حق در نفی ما سوى الله کمر اجتهاد بر میان بسته زمزمه توحید معارج عرفا «لا اله الا الله» طلسم گنج بقا «لا اله الا الله» به مسامع مجامع مسبحان صوامع قدس و حدایق انس می رساند و...... در میان قواقل حروف آسمان پیما معروف و مشهور. " (يعقوب بن حسن سراج شیرازی تحفه المحبین در آئین خوشنویسی و لطایف معنوی آن به اشراف محمد تقی دانش پژوه تهران دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۶، ص ۱۷۲)

محمد لاهیجی عارف و شاعر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری در کتاب شرح گلشن راز می گوید: سالکانی که راه طریقت به قدم سعی پیموده اند و به مقام حقیقت رسیده یقین داشته اند که وصول به منزل مراد بیوسیله نفی و ثبات میسر نمی گردد؛ فلهذا مرشدان سالک را اول تلقين ذكر لا اله الا الله» می فرمایند تا به کلمه «لا» جميع اغیار را که نمودی دارند نفی نماید و به کلمه «الا الله» اثبات وحدت حقیقی فرماید چه تا کثرت بکلی مرتفع نمیشود وحدت بی مشارکت جلوه گری نمی نماید. (شمس الدین محمد لاهیجی، مفاتيح الاعجاز فی شرح گلشن راز تهران، انتشارات زوار چاپ اول ۱۳۷۱، ص ۳۰)

قرون پنجم تا هفتم هجری به ویژه در نواحی شرقی آن یعنی خراسان و ماورالنهر عصری پربار در تاریخ هنر اسلامی ایران بشمار میرود. «لا» در تزئینات مناره ۶۰ متری جم در حوزه خراسان قدیم و افغانستان (امروز در عهد غوریان (۶۱۲ ۵۴۳) بین سالهای ۶۰۰-۵۴۲ هجری با تزئینات آجری ساخته شده است این نقش در تزیینات آجری مسجد ملک زوزن خواف در خراسان رضوی متعلق به سال ۶۱۶ ق بسیار مشهود است.

حملات مغول سبب کوچ بسیاری از ادباء و هنرمندان ایرانی به سرزمین آسیای صغیر شد. آسیای صغیر در آن دوره تحت حکومت شاخه ای از سلجوقیان بنام سلجوقیان روم (۴۷۰-۷۰۰ هجری به دور از حملات مغول ها بودند. حضور هنرمندان ایرانی در این سرزمین باعث گردید تا شاکله هنری آنها بر اساس عناصر هنری و فرهنگی ایران خصوصا سبک خراسان شکل بگیرد. با این وصف نمای ورودی تعدادی از بناهای مذهبی این دوره به شکل زیبایی در قالب «لا» تجسم پیدا کرده است به گونه ای که برای ورود میبایستی از داخل کلمه «لا» گذر نمود. یکی از زیباترین نمونه ی این شیوه از نقش «لا» در تزئینات ورودی مدرسه اینچه شهر قونیه است که مربوط به سال ۶۶۶-۶۵۹ هجری میباشد این شیوه از طراحی «لا» یادآور حدیث معروف امام رضا (ع) در نیشابور است. 

قابل ذکر است پس از استقرار ایلخانان مغول در اوایل قرن هشتم، مجدداً نقوش ایرانی از جمله نقش «لا» در آثار معماری این دوره خصوصاً در تزیینات گنبد سلطانیه در حدود ۷۰۳ هجری با استادی و در کمال زیبایی نمود پیدا می کند. به کارگیری نقش «لا» و «لا اله الا الله» در دوره تیموری در تزیینات بناهای خراسان به اوج میرسد. نقوش کاشی کاریهای مسجد گوهر شاد مشهد مقدس در دوره شاهرخ و مدرسه غیاثیه خرگرد خواف که در سال ۸۴۸ هجری بنا شده از نمونه های بارز آن است.

نتیجه

هنر در فرهنگ اسلامی - ایرانی جایگاهی فراتر از زیبائی ظاهری آن دارد. اگرچه زیبا جلوه دادن آثار هنری خود یکی از شاخصه های مهم هنر اسلامی است ولی این هنر از ارزشهای والاتری هم برخوردار است. هر نقش در هنر اسلامی در آغاز در حکم ظاهر دیدن یک معنای نادیدنی و باطنی است. مطمئناً مخاطبان اصلی هنر اسلامی کسانی هستند که خود اهل اندیشه و خرد بوده تا توان شایستگی درک نشانه های معنا را داشته باشند در غیر این صورت نمیتوان بهره ای کافی از آثار هنر اسلامی برد با مطالعه و پژوهش در ابعاد فرهنگی هنر اسلامی مطمئناً احیای بسیاری از مفاهیم هنر اسلامی را در پی خواهد داشت.